Travellers in Greece. An Occasional Series 3. Peter Hammond

It may be a bit of a stretch to classify the Rev. Canon Peter Hammond (1921-1999) as a travel-writer. He spent most of his adult career as a priest in the Church of England, and I for one had rather forgotten about him, until I was reminded of his fine book, The Waters of Marah: The Present State of the Greek Church (London: Rockliff, 1956), when reading John Binns’s An Introduction to the Christian Orthodox Churches (Cambridge: CUP, 2002): itself an admirable work. I had first encountered The Waters of Marah when I was sixteen or seventeen, and, rereading it the other day, was surprised to discover how much of it had entered into my own thinking about Greece.

Hammond was eighteen when the Second World War broke out and he spent it in the Royal Navy as an ordinary seaman. In 1946, he was demobbed and took up a place at Oxford to read history. There he became interested in Eastern Orthodoxy and decided to train for the Anglican priesthood. On graduating and before entering theological college, he won a scholarship from the Aristotelian University of Thessaloniki to study the Church of Greece in its northern dioceses. He studied and travelled extensively there from 1948 to 1950, and in 1951 won a prize from the University of London for a preliminary draft of the book that would finally be published in 1956.[1] 

 

To speak of the man and his work in these terms is something of a disservice, flattening and banalizing Hammond’s raw experiences in Greece and the book that resulted from them. The fact is, when he arrived in Thessaloniki, the Civil War was still raging in the Pindus mountains and the lives of the local clergy and their parishioners were caught up in the murderous cross-fire of the national struggle between the Government and the communist forces. Like the American Kevin Andrews, who was travelling through the Peloponnese at broadly the same time, to conduct research on the castles of the Morea, Hammond appeared undaunted by the dangers and gained access to many war-torn communities, in his case with the help of the military, civilian and ecclesiastical authorities. Both The Waters of Marah and Andrews’s The Flight of Ikaros: Travels in Greece During a Civil War (London: Weidenfeld & Nicolson, 1959) can be profitably read together as, in some ways, parallel, contrasting attempts, by foreign writers with different ideological perspectives, to tell the story of Greece in those difficult years. 

 

At any rate, The Waters of Marah is a unique compendium of civil-war testimony, theological reflection, ecclesiastical history, biography and personal memoir, and luminous travel-writing. But it also reflects, and reflects on, past English (and Anglican) encounters with Orthodoxy. Hammond refers to and quotes from many of his predecessors, such as John Covel and Thomas Smith - chaplains of the Levant Company, whom we have encountered in an earlier blog, in the eighteenth century; he often gently dissociates himself from their views. He clearly felt closer to the scholarship of John Mason Neale, the Cambridge Camden Society’s main expert in Orthodoxy, in the nineteenth century. Like Neale, Hammond was closely involved in the Anglican and Eastern Churches Association, whose general secretary he was from 1953 to 1955.

 

The Waters of Marah can be analysed in terms of chapters that deal with: church history (chapters II, III); church organisation (ch. IV); monasticism (ch. VII, VIII); the church’s social and relief programmes (ch. IX); church education and ecclesiastical training (ch. XI-XIII); church liturgy and customs (ch. VI, XV). But all of this is enlivened by Hammond’s acute awareness of the resurgence of Orthodox theology (in Paris, the USA and in Greece) and by vivid writing from his own travels, which provide an audible heartbeat to the narrative. There are, moreover, three particular chapters which offer a direct, extended testimony of life as it was being lived in the communities endangered, displaced and brutalised by the civil war: ch.V ‘A Village Festival’; ch.X ‘A Macedonian Diocese’; and ch.XIV ‘The History of a Country Parson’.  

 

In the very northernmost Diocese of Nevrokopi, which was partitioned between Greece and Bulgaria after the Balkan Wars, Hammond celebrates the Feast of the Dormition (15 August) in the small village of Dasoto, eight miles or so away from Kato Nevrokopi itself. On the Feast Day, he accompanies the Metropolitan of Nevrokopi to the small community, and there attends not only, in the recently redecorated parish church, the elaborate and beautiful liturgy, which he describes in admiring detail, but also the festival that ensued, observing that ‘When one has fasted as a Christian one feasts as a Christian - in Greece at least’: 

When the last of the antidoron had been distributed, Anargyri had replaced the mitre in its black box, and the Metropolitan had concluded a long conversation with the churchwardens about the best method of shoring up the roof…, we left the church and made our way to the dwelling of the parish priest where a vast table had been erected in the shade of a vine. There we feasted until it was high afternoon: the Lord Agathangelos, the president of the community, the kapetanios of the militia, the papas, the schoolmaster, Anargyri, the churchwardens, the singers and several officers from the garrison of Nevrokopi who had accompanied us to Dasoto that morning. It was not by any means my first experience of a village festival: a few months earlier I might well have been deceived into thinking that the bowls of eggs, goat’s milk cheese, olives and finely-shredded vegetables soaked in oil and lemon which appeared with the ouzo constituted the substance of the feast not a mere hors d’oeuvre. Now I knew better, and I was not surprised when the clearing of the table by the papadia [2] and her daughters after forty minutes proved to be no more than a prelude to a banquet of an altogether more serious character. [p.50]

 

This strong sense of the Church’s rootedness in traditional, village life emerges very clearly in the moving, lyrical chapter about Father Constantinos Photis, who, in 1937, became the parish priest of his village of Palaiochori, a little to the west of Kalambaka. Photis was the son of the village carpenter and as a boy had been trained in his father’s footsteps: as a carpenter and as a psaltes [singer] in the village church:

In 1937, the parish priest died. The elders of the village debated the question of a worthy successor - and who more suitable than the carpenter, Constantinos Photis? A man universally respected among his fellows for his uprightness and integrity; who knew the intricacies of the Venetian service-books with a familiarity such as could come only from long experience. Polycarp, Metropolitan of Trikkala and Staghi, willingly acquiesced in the village’s choice of a pastor, and Constantinos Photis, the carpenter, went off one day to Trikkala (after a short stay in a nearby monastery) and returned clad in black gown and kalymmafchion [3] as ‘Papa Costas’. [p.156]

 

While he was also very interested in the Church’s efforts to raise the standards of theological education of its priests, Hammond was impressed and surprised by the community-based formation of many a Greek parish priest. He goes on to recount, with admirable simplicity, the fortunes of Papa Costas and his family as they deal with German and Italian brutality under the occupation, and then face further displacement at the hands of communist forces under the civil war. It is a well-told story.

 

In the first two winter months of 1950, Hammond travelled extensively in the Diocese of Grevena, in two itineraries that were designed to enable him to see parts of the diocese that had been abandoned and not repopulated, and parts to which refugees had started to return. He travelled at first by jeep, but only five miles from Grevena was transferred to mules, with a small military escort. It was February and the winter was harsh and deep. Villages were deserted and ruined. At Ziakas, which had been burned by the Germans and then fought over in heavy fighting between Government and communist forces, all was desolation. The following day, the small party set off for Spelaion and Trikomon:

 

The paths were ice-bound and treacherous, the snow deep in places. Spelaion came into view after half an hour, set amongst towering cliffs. A long and laborious ascent between high rocks, the Venetikos murmuring through its gorge far below, the path clinging to precipitous cliffs rising from the dwarf oaks and myrtle to lose themselves in the grey mists that swirled around their summits, brought us to a point immediately below the village. After a stiff climb through massive fortifications of uncertain date, we suddenly found ourselves looking down upon a tiny Byzantine church with twin domes, sharply outlined against the untrodden snow; a sombre red jewel laid in a setting of purest white.  This proved to be the catholicon of a small monastery, dedicated to the Mother of God. [p.105.]

 

When they reached the monastery, they found the church intact but in disarray, while the rest of the monastery had been utterly destroyed. In accounts such as this, Hammond tells a riveting tale with skill and control. He unfolds the story of the impact of a decade of war in terms that are neither sensationalist nor mawkish, but carefully and compassionately descriptive. The quality of writing about geography, climate and people is notably high - and the reason why I have included Hammond in this series. 

 

Hammond was very interested in the whole process of religious revival in Greek Orthodoxy since the mid-nineteenth century. He drew particularly close to those involved in the Zoë (Ζωή) Movement, which would play a much criticised role under the Colonels’ dictatorship, and it is clear that Zoe was very keen to facilitate Hammond’s access to academics (lay and clerical) and to sources of Orthodox renewal. There is, in this book, little or no attempt to consider the Civil War from a perspective other than that of a Church that felt threatened, and was threatened, by the communists after 1946, in a way that was markedly different from the more harmonious positions taken by the communist leadership and many priests in the early years of the Resistance in the mountains, after 1941. Wider matters of politics do not figure here. None of this, I think, seriously detracts from the value of the book as a very particular testimony to the times. As I mention above, there are different accounts by different travellers in this time telling the story from a different perspective.

 

For me at least, much of the value of The Waters of Marah lies in Hammond’s close familiarity with a church that was under pressure from civil war, but was managing to preserve so much of its ancient way of life, in communities that continued, where war allowed, to exist in conditions little changed from time immemorial:

 

To this day the majority of the villages of northern Greece are inaccessible to wheeled transport, at any rate during the winter months; and while the truly remarkable achievements of the last few years - the repair of the shattered railways, and the construction of roads and air-strips - have given Greece a very fair system of long-distance communications, the facilities which most bishops enjoy for travel within their own dioceses remain much as they have been since apostolic days. The metropolitan of a country diocese will think nothing of long journeys by mule or mountain pony across appallingly difficult terrain, his episcopal vestments slung from the high wooden saddle; of fording torrents swollen by the melting snows; and negotiating precipitous slopes where the path seems scarcely to afford adequate foothold for a goat - much less for an elderly ecclesiastic. It is little wonder that many mountain villages saw their father in God but seldom, even in the days before the natural hazards which confronted the traveller had been supplemented by mines and wandering bands of katsapliades, as the Communists were styled in the villages. [p.29]

 

The landscapes of northern Greece are the dramatic backdrop to this finely woven analysis. But it is Hammond’s admiration for the Church of Greece, its ancient way of life, and its rootedness in the lives of ordinary believers that shines out in this book. It is very much a case of travel-writing plus.

 

John Kittmer

30 October 2021

 

[1] There is an account of Hammond’s life in the obituary of him, by Esther de Waal and Keith Murray, in The Independent: https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/obituary-canon-peter-hammond-1082634.html.

 

[2 ] A papadia is the wife of a Greek priest, a papas.

 

[3] The kalymafchi is the tall, black, cylindrical hat worn by Orthodox priests.

Στην έρημο του Γιόρκσιρ

Μάουντ Γκρέις από την εσωτερική αυλή

Στην άκρη των ρεικοτόπων του Γιόρκσιρ («Yorkshire Moors»), μέσα στην όμορφη δασωμένη εξοχή, βρίσκεται ένα συγκρότημα ερειπωμένων μεσαιωνικών κτιρίων, από τα οποία κάποια αναστηλώθηκαν και αναζωογονήθηκαν τον 17^ο και τον 19^ο αιώνα. Αυτά τα κτίρια αποτελούν τη Μονή του Μάουντ Γκρέις («Mount Grace Priory»), τα απομεινάρια ενός από τα πιο σπουδαία και πιο μεγάλα των εννιά αγγλικών «charterhouses». Η αγγλική λέξη «charterhouse» είναι διαφθορά της γαλλικής λέξης «Chartreuse», της πνευματικής έδρας των Καρθουσιανών, του μοναστηριακού τάγματος που ιδρύθηκε τον ενδέκατο αιώνα από τον άγιο Μπρούνο της Κολωνίας. 

 

Το Καθολικόν

Η Μονή του Μάουντ Γκρέις απέχει μονάχα λίγα χιλιόμετρα από την βιομηχανική πόλη του Μίντλεσμπρο, όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε η μητέρα μου. Όταν ήμουνα παιδί, περνούσαμε συχνά τη μονή, της οποίας το καμπαναριό είναι ορατό από την εθνική οδό Υόρκης-Ντάραμ, καθώς ταξιδεύαμε από το σπίτι μας στο Ανατολικό Γιόρκσιρ για να δούμε τις θείες, τους θείους και τα ξαδέρφιά μας. Από έφηβος ενδιαφερόμουν για τη μοναστηριακή ζωή και ζητούσα από τους γονείς μου να μας επιτρέψουν να επισκεφτούμε τη μονή. Αλλά η απάντηση ήτανε πάντοτε «όχι»: θα αργούσαμε για τους συγγενείς μας ή για την επιστροφή στο σπίτι μας. (Δεν παραπονιέμαι: είχαν δίκιο οι γονείς μου!)

 

Δυο εβδομάδες πριν, κατάφερα τελικά να επισκεφθώ και να ξεναγηθώ στο μοναστηριακό συγκρότημα: ήταν κάτι περισσότερο από καταπληκτικό! Παρόλη τη βουή της κυκλοφορίας από την κοντινή Εθνική Α19, ο τόπος είναι γαλήνιος. Οι δασωμένοι λόφοι είναι πανέμορφοι (μια μακρινή υπενθύμιση των αλπικών τόπων που επέλεξαν ο άγιος Μπρούνο και οι ακόλουθοί του), και η περιουσία των ερειπωμένων μοναστηριακών κτιρίων έχει εξωραϊστεί από το «English Heritage». Γενικά, τα καρθουσιανά μοναστήρια δεν μοιάζουν πολύ με τις Βενεδικτιανές, Κιστερκιανές και Ορθόδοξες μονές. Το τάγμα ιδρύθηκε τότε που προσπαθούσαν πολλοί μοναχοί να ξαναβρούν τις βασικές ρίζες του μοναχισμού, και να επιστρέψουν σε ένα όραμα της ζωής στην έρημο. Οι Καρθουσιανοί μοναχοί ζούσανε μια πολύ αυστηρή ζωή, ο ένας σε απομόνωση από τον άλλο. Ο καθένας είχε τον δικό του χώρο, που αποτελούταν από τρία ή τέσσερα δωμάτια σε δυο ορόφους, δίπλα σε έναν περιτειχισμένο κήπο και ένα αποχωρητήριο, με τρεχούμενο νερό από τις βουνίσιες πηγές. Ως επί το πλείστο ο μοναχός περνούσε την ημέρα στην απομόνωση: με προσευχή, λατρεία, μελέτη, αγροτικές εργασίες, χειροτεχνία ή το διακόνημα που αναμενόταν ο καθείς μοναχός να ασκεί. Δεν μίλαγαν παρά σπάνια οι μοναχοί. Στο Μάουντ Γκρέις, ένας από τους χώρους των μοναχών έχει αναστηλωθεί, ώστε να δώσει μια πολύ καλή ιδέα για το πώς διαβιούσαν οι αδελφοί. Όσοι ζήσαμε τις πρόσφατες απαγορεύσεις κυκλοφορίας εξαιτίας του κορωνοϊού έχουμε μια μικρή αίσθηση των δυνατοτήτων και των ανησυχιών που προκαλεί τέτοια απομόνωση.  

 

Η μονή του Μάουντ Γκρέις του Ίνγκλεμπυ, της οποίας το επίσημο όνομα ήταν το «Μοναστήρι της Αναλήψεως της Θεοτόκου και του Αγίου Νικολάου», ιδρύθηκε το 1398 από τον Θωμά ντε Χόλαντ, κόμητα του Κεντ και ανηψιό του βασιλιά Ριχάρδου Β’.  Έτσι ήταν μια από αυτές τις μονές που ιδρύθηκαν μετά από την καταστρεπτική Μαύρη Πανώλη η οποία έφτασε το 1348 στην Αγγλία. Για δυο αιώνες περίπου αναπτυσσόταν συνεχώς η μονή και, μέχρι την εποχή της διάλυσής της, είχε χώρο για 15 γέροντες, τον καθένα στο δικό του χώρο, συγκροτημένο γύρω από το μεγάλο περιστύλιο. Οι λαϊκοί, που διηύθυναν τα κοσμικά ζητήματα της μονής, ζούσαν σε κελιά που τοποθετούνταν στην εσωτερική αυλή.  Δυο μεγάλα αρχονταρίκια υποδηλώνουν πως απέκτησαν οι μοναχοί μια φήμη για την αγιότητα και πως προσέλκυσαν άφθονους προσκυνητές.

 

Το μεγάλο περιστύλιο

Διότι οι μοναχοί προσκυνούσαν και έτρωγαν μαζί μονάχα σπάνια, το καθολικόν, η κύρια αίθουσα της αδελφότητας («chapter house») και η τραπεζαρία είναι πιο μικρά απ’ ό,τι ήτανε στις μεγάλες βορεινές μονές που ανήκανε στους Κιστερκιανούς και τους Βενεδικτιανούς. Αλλά πάντως το καθολικόν είναι απροσδοκήτως καλά διατηρημένο: συνήθως στη διάλυση των μοναστηρίων, οι καινούργιοι γαιοκτήμονες αναγκάζονταν από το Στέμμα να κατεδαφίσουν πρώτα τους ναούς, αλλά φαίνεται ότι αυτό δεν συνέβη στο Μάουντ Γκρέις. Ακόμη και σήμερα ο κύριος ναός, το καμπαναριό, το ιερό και τα παρεκκλήσια βρίσκονται στη θέση τους. Δεν χρειάζεται πολλή φαντασία κανείς για να ακούσει στον άνεμο την ηχώ της ψαλμωδίας των αδελφών, μαζεμένων μαζί για να ψάλουν τα νυχτερινά απολυτίκια και να συμμετέχουν στη Θεία Λειτουργία τις Κυριακές και στις εορτές. 

Στο Μάουντ Γκρέις ένα από τα δυο αρχονταρίκια μετατράπηκε σε ιδιωτικό σπίτι μετά από τη διάλυση. Λειτουργεί ακόμα, μετά την επέκταση και την αναπαλαίωση κατά τον 19ο αιώνα, με τον τότε της μόδας ρυθμό «Arts and Crafts». Το αρχοντικό έχει μια ωραία έκθεση για την ιστορία της μονής και της μεταμοναστικής ανάπτυξής της. 

 

Ένας προσκυνητής και δυο γέροντες στην Άγια Άννα

Όσο εξαιρετικά σημαντικός κι αν είναι ο μοναχισμός για το Ορθόδοξο δόγμα, δεν υπάρχει τίποτε στην Ορθοδοξία που να μοιάζει στην οργάνωση του καρθουσιανού τρόπου ζωής. Ο Καρθουσιανός Κανόνας - πρωταρχικά οι «Consuetudines Cartusiae» (οι Συνήθειες της Σαρτρέζ) - υπαγορεύει ένα είδος θεσμοθετημένης ερημίας. Στο Άγιον Όρος οι ερημίτες ζούσανε και ζούνε μια άγρια, ιδιότροπη ζωή, ενώ οι κοινοβιακές μονές, όπως και οι Βενεδικτιανές και οι Κιστερκιανές, είναι, βέβαια, πλήρως κοινόχρηστες. Ίσως το πιο κοντινό είδος  μοναστηριακής ζωής μέσα στην Ορθοδοξία - τουλάχιστο όσον αφορά τον τρόπο ζωής των μοναχών των ίδιων - είναι αυτό που συμβαίνει στις σκήτες, τις μικρές δομές που υπάγονται στις κυρίαρχες 20 μονές του Άθωνα και αποτελούνται από μερικές καλύβες συγκροτημένες γύρω από το λεγόμενο «Κυριακό».    

Το 2014, έμεινα μια νύχτα στην σκήτη της Αγίας Άννης στις πρόποδες του Άθωνα. Τότε συναντήθηκα με δυο γέροντες που έμεναν στα κεντρικά κτίρια της σκήτης: κι οι δυο φιλόξενοι, ήπιοι, πνευματικοί άνθρωποι. Η πεζοπορία μας στην κορφή του Άθωνα και πίσω ήταν σκληρή (μας πήρε 15 ώρες περίπου) και γυρίσαμε στην σκήτη καθώς έπεφτε το σούρουπο. Λόγω της περασμένης ώρας είχα κιόλας χάσει κάθε ελπίδα για ένα γεύμα, αλλά με μεγάλη καλοσύνη οι γέροντες μάς προσέφεραν πλούσιο χορτοφαγικό φαγητό απ' αυτά που ζεσταίνουν την καρδιά του κάθε πεζοπόρου. Φαντάζομαι ότι οι προσκυνητές που έφταναν στο Μάουντ Γκρέις θα είχαν ζήσει παρόμοια φιλοξενία τον 15^ο αιώνα και θα είχαν κι αυτοί ευχαριστήσει για τη φιλοξενία, όσο σύντομη κι αν ήταν, σε έναν τόπο μεγάλης αγιότητας, του οποίου οι κάτοικοι είχαν απολύτως αφιερώσει τη ζωή τους στην αγάπη και τη λατρεία του Θεού.

 

Μονή του Αγίου Χίου, Πάρκμινστερ

Η μονή στο Μάουντ Γκρέις διαλύθηκε το 1539 και για τρεις αιώνες δεν είχε η Αγγλία καμία καρθουσιανή κοινότητα. Μετά από την απελευθέρωση των Καθολικών το 1829, όμως, ιδρύθηκε το 1873 μια καινούργια μονή στο Πάρκμινστερ του Σάσσεξ. Σχεδόν 150 χρόνια μετά, το «Charterhouse» του Αγίου Χιού (St Hugh) ανθίζει ακόμη. 

 

Γιατί είναι τέτοιοι χώροι πολύ σημαντικοί ακόμη και τώρα; Για μένα, τουλάχιστον, το ενδιαφέρον μου για χώρους σαν το Μάουντ Γκρέις δεν είναι θέμα αρχαιολογίας. Η παρουσία καρθουσιανών κοινοτήτων που ανθίζουν σε τρεις ηπείρους υποδηλώνει την αντοχή αυτού του πολύ απαιτητικού μοναστικού ιδανικού. Η ζωή που ζει κανείς υπό τον κανόνα της πίστης, υπό την απόλυτη αφοσίωση στον Θεό, υπό την υποταγή στον σταυρό προσφέρνει διαφωτιστικά παραδείγματα θυσίας - αυτό που απαιτεί από όλους μας το χριστιανικό δόγμα. Τέτοιες πρακτικές αυστηρής λιτότητας δεν είναι κάτι για όλους. Αλλά η πειθαρχία της καρθουσιανής ζωής - η απομόνωση (δηλ. η ριζική εξάρτηση από τον Θεό), η σιωπή, η ταπεινότητα, η τήρηση των ωρών, η βύθιση σε στοχαστική προσευχή, οι βιβλικές και θεολογικές σπουδές, η πρακτική ασκητική δουλειά - δίνει και σε εμάς που ζούμε κοσμικές ζωές κάτι στο οποίο να προσβλέψουμε, κάτι από το οποίο να αντλήσουμε υλικό για τον δικό μας τρόπο ζωής. Ειναι, στ’ αλήθεια, καλό το ότι η παράδοση που αντιπροσωπεύουν τα ερείπια του Μάουντ Γκρέις, συνεχίζεται μέχρι τώρα, και καλό είναι το ότι τα ερείπια αυτά συνεχίζουν να διατηρούν τη μνήμη των «φτωχών ανθρώπων του Χριστού» στο Γιόρκσιρ.

Tο αναστηλωμένο κελί

Το Αρχοντικό του 17ου και 19ου αιώνα (παλιό αρχονταρίκι της μονής)

 

Τζων

11 Οκτώβρη 2021